Ọmụmụ nke Vietnam - Okwu Mmalite - Nkebi 1

Hits: 619

Keith Weller Taylor^*

Okwu Mmalite

    Akwụkwọ a bụ ihe Vietnam [Việt Nam] site na malite nke edere n'ime narị afọ nke atọ BC. ruo na narị afọ nke iri, mgbe njikwa China kwụsịrị ma guzobe alaeze Vietnam nke kwụụrụ onwe ya. N'ime narị afọ iri na abụọ a, ndị Vietnamese sitere na ọha mmadụ buru ibu na-aga n'ime 'mmepeanya nke ndịda-ụsọ oké osimiri' wee bụrụ onye otu akụkụ ụwa ọdịbendị East Asia. Ogologo usoro a bu ọmụmụ nke Vietnam akụkọ ihe mere eme [Việt Nam].

    Ndị ọkọ akụkọ ihe mere eme nke China na ndị France na-eme nchọpụta oge a na akụkọ ihe mere eme nke Vietnam dị ka alaka nke akụkọ ihe mere eme nke China. Ha ahụla anya Vietnam [Việt Nam] ka obere ihe na-abịa maka mpaghara ala ndị China, nke ndị China “gọziri.mmepeanyaMmetụta. N'aka nke ọzọ, ndị ọkọ akụkọ ihe mere eme Vietnam na-ele oge a anya dị ka oge nna nna ha ọgụ na mgba n'oge ọchịchị mba, oge anwale ma nụchaa njirimara obodo ha. Iji nweta echiche ziri ezi, ọ dị mkpa ịtụle ma ihe ọmụma banyere Vietnam [Việt Nam] ndị ọkọ akụkọ ihe mere eme na China na akụkọ ọdịnala na-echekwa ihe ndị Vietnamese chetara n'oge a.¹

   Mgbe ụfọdụ, a na-eche ya na isi obodo nke “Visnameseness"Lanarịrị site na ike nke ndị China. Ruo n’ókè ụfọdụ, nke a bụ eziokwu, maka asụsụ Vietnamese, ka ọdịnala akụkọ ifo si tupu oge ndị China. Ma ha abụọ Asụsụ Vietnamese na ọdịnala akụkọ ifo gbanwere site na mmekọrịta chiri anya na China.

   Vietnamese nke narị afọ nke iri dị nnọọ iche na ndị nna nna ha nke narị afọ iri na abụọ tupu mgbe ahụ. Ha toro China ịghọta na ọ bụ naanị ohu nwere ike ịmata nna ya ukwu; Ha maara China n'oge kacha mma na mgbe ọ kachasị njọ. Ha nwere ike ịnụ ụtọ ide uri na Tzọ T'ang amaokwu, mana ha nwekwara ike ibu iwe na nguzogide ndi agha China. Ha aburula aka oru na nlanarị nke onyinyo nke alaeze kachasị ike n'ụwa.

    Nnwere onwe nke Vietnamese abịaghị na mberede na narị afọ nke iri naanị n'ihi adịghị ike ndị China. Ọ dịghị mgbe China hapụrụ ikike ekwesịrị ịbụ onye na-achị Vietnamese na ya karịa otu mgbe o nwugoro Vietnam. Mana, ka ọ na-erule narị afọ nke iri, ndị Vietnam etolitela mmụọ na ọgụgụ isi nke nwere ike iguzogide ike China. Mmuo na ọgụgụ isi a tozuru na narị afọ nke ọchịchị China; a gbanyere mkpọrọgwụ na nkwenye nke Vietnamese na ha abụghị, na ha achọghị ịbụ, ndị China.

    Echewo na nke ahụ Nnwere onwe nke Vietnamese bụ nsonaazụ nke ndị China, na mkpali nke echiche China banyere gọọmentị na ọha mmadụ mere ka Vietnamese ruo n'ọkwa nke steeti ọgbara ọhụrụ. Ma ndị nna ochie nke Vietnamese nwere ndị eze nke ha na akara ọdịnala tupu ọbịbịa ndị agha China, na a ga-ekwenye na ịdịgide na-aga n’ihu ọbụlagodi na ha anụbeghị banyere China.²

    Ahụmahụ nke ọchịchị China metụtara Vietnamese n'ụzọ abụọ. Nke mbu, o mere ka njigide ndu ndi China n'etiti ndi Vietnamese. N’ihi nnabata nke ọtụtụ okwu ndị China na nkọwa ha na ahụmịhe nke ọtụtụ narị afọ dị ka mpaghara China, ndị Vietnam bịara nwee usoro ndọrọ ndọrọ ọchịchị na nkà ihe ọmụma nke nwere ihe jikọrọ China. Omume ọgụgụ isi na China, ma Taoist, Buddhist, Confucianist, ma ọ bụ Marxist, ndị Vietnamese nwere ike ịghọta ngwa ngwa.

    N'aka nke ọzọ, iwu ndị China kpatara mkpebi siri ike maka ndị China na, site na nke a, na-akpaghasị nnyonye anya ndọrọ ndọrọ ọchịchị si mba ọzọ. N'ime otu puku afọ, ndị Vietnam nwere ihe na-erughị okpukpu asaa nke China na-agbagha iji gosipụta mmetụta ya site na ndị agha. Enweghị isiokwu kwekọrọ na akụkọ ihe mere eme nke Vietnam karịa isiokwu nke iguzogide agbụrụ ndị mba ọzọ.

    The Echiche Vietnamese nke ịbụ eze ghọrọ ihe ekenyela ọhụụ Echiche nke ndị mmehie na usoro dị ka narị afọ gafere, mana ọ nwere ọdịdị dị mma na-egosipụta ọnọdụ onye isi ike, onye nwere ọgụgụ isi maara ihe, onye maworo nka nke ịlanarị. Azụliteghị onye guzobere eze masịrị Vietnam na narị afọ nke iri n'etiti ọdịnala ndị China. Ọ bụ dike a na-akpa anụ ọjọọ nke ihe abụọ ọ rụzuru, nke ijikọ Vietnamese na inye nchekwa maka mba, ka bụ ndị ruru eru dị mkpa maka onye isi ọchịchị na Vietnam [Việt Namruo taa.

    Akwụkwọ a gwụsịrị na igbu ọchụ nke nwoke ahụ tọrọ ntọala alaeze Vietnam ọhụrụ na narị afọ nke iri. China jiri nke a nwaa itinyeghachi aka na ya mgbe ochie na Vietnam. Ọgba aghara dị otú a, ịkpọ maka onye ndu siri ike izute ndị mwakpo, ghọrọ okwu a na-ahụkarị na akụkọ ihe mere eme nke Vietnam, a na-atụkwa anya na ndị eze Vietnam ga-ama ụzọ ha ga-esi na-agbakọta ọnụ ọgụgụ mmadụ na mgbalị iguzogide. Na narị afọ nke iri na itoolu, Ndị isi Vietnamese dabere na echiche gọọmentị China nke na ha kewapụrụ onwe ha na ndị nke ha ma ghara iguzogide mwakpo French nke ọma. Contemporary Vietnam na-eto site na ọdịda a.

    Ọmụmụ nke Vietnam [Việt Nam] bụ usoro mmeghari ogologo oge na ịdị nso ike China. Ọ nwere ike ịbụ eziokwu karịa ikwu banyere “ịmụ nwa”Nke Vietnam, n'ihi na n'ogologo oge akụkọ ihe mere eme ha Vietnam enwebeghị ihe mgbanwe nke mmụọ nwere ike jikọta ya naamụ nwa, ”. Onye ama ama Ọkà mmụta Vietnamese Na-adịbeghị anya nyere mmemme ọhụrụ nke akụkọ ihe mere eme nke Vietnam, na-ekwu na mba ahụ “guzobere”Ugboro atọ: otu ugboro n'oge ọchịchị prehistoric na-agwụ na Dong-nwa nwoke [Ông Sơn] mmepeanya nke buru amụma mmetụta ndị China, ọzọ na narị afọ nke iri mgbe ọchịchị China kwụsịrị, na ọzọ ugbu a na narị afọ nke iri abụọ.³ Akwụkwọ a lekwasịrị anya na ịmụ nwa na Vietnam na narị afọ nke irin'agbanyeghị na akụkọ bidoro Dong-nwa nwoke [Ông Sơn].

     Enwere ike ịtụle ọmụmụ a na usoro isii, nke ọ bụla n'ime ha nyere aka ịkọwa oke n'etiti Vietnamese nwee ike tolite. Ekpebi oke ndị a site ogo na ọdịdị nke ikike China nwere na Vietnam.

    na nke mbụ, nke enwere ike ịkpọ ya Dong-nwa nwoke [Ông Sơn] ma obu Lac-Viet [Nnọọ] oge, Ike China erutebeghị Vietnam [Việt Nam]. Ndị Vietnamese bụ ndị otu dị mkpa nke prehistoric Ọla mmepe obodo gbakwunyere n'ụsọ na agwaetiti nke Ndịda Ọwụwa Anyanwụ Eshia. A kọwara ọdịnala ọdịnala na ndọrọ ndọrọ ọchịchị dị n'etiti Vietnamese na ndị China.

    na nke abụọ, nke enwere ike ịkpọ ya Oge Han-Viet, Ike ndị agha China rutere, na klas ọhụrụ na-achị achị nke agwakọta Ndị Sino-Vietnamese agbụrụ malitere. Nkà ihe omumu China gosiputara, na Buddha Vietnamese bidoro. Omenala Vietnamese nwetara izizi izizi na China, ebe ha na-emegide okpukpe a na okpukpe Buddha nke ndị ozi ala ọzọ batara kpọmkwem India n'akụkụ osimiri. Ebumnuche ọdịnala na nke ndọrọ ndọrọ ọchịchị n'oge a sitere n'etiti ọha mmadụ Vietnamese.

    The nke atọ enwere ike ịkpọ ya Oge Giao-Viet, n'ihi na ọ bụ oge mgbe obodo Giao guzosiri ike n'ala ndị Vietnam na a na-emechi echiche ọhụrụ banyere ọdịbendị na ndọrọ ndọrọ ọchịchị site n'aka ndị nwoke kwesịrị ntụkwasị obi maka usoro ndịda nke ugwu. Lin-m, na Cham alaeze n'ụsọ oké osimiri ndịda, kwụsịrị ịbụ ihe kpatara ndọrọ ndọrọ ọchịchị Vietnamese ụlọ kama ịbụ onye iro si mba ọzọ. Na Lin-m agha bu ihe njiri mara nke oge a. Oge a malitere na ngwụsị narị afọ nke atọ, mgbe ime ihe ike nke ntinye aka nke Chin gasịrị, mgbe T'ao Huang, onye ọchịchị China a ma ama, kwụghachi ókèala ahụ ma hazigharị ọchịchị obodo. Ókèala ọdịbendị na ndọrọ ndọrọ ọchịchị dị n'etiti Vietnamese na ndị agbata obi ha ndịda.

    na agba nke anọ, nke gbaruru ọtụtụ narị afọ nke isii, ike ndị China wepụrụ na Vietnam nwa oge, ndị dike obodo ahụ wee nwaa imejupụta echiche ọhụrụ banyere ókèala ga-ewepụ Vietnamese, ọ bụghị naanị site na ndị agbata obi ha ndịda, kamakwa site na China. Nke a bụ oge nchọpụta onwe onye dịka ndị Vietnam na-anwale ụdị dị iche iche nke ngosipụta nke mba, site na mgbalị iji imitateomie ụlọ ọrụ China nke na-asọ oyi ka ọ gbalịsie ike ịlaghachi na akụkọ ọdịbendị akụkọ mgbe ochie tupu mgbe China na n'ikpeazụ, na Ntinye Buddha ikike nke obodo nke na-ese banyere nguzobe nke Nnwere onwe nke Vietnamese na otu ụzọ n'ụzọ iri na narị afọ nke iri na otu.

    The agba nke ise, na T'ang-Viet adọ, hụrụ na Vietnamese ike n'ime alaeze ugwu. Nrụgide nke ikwekọ n'ụkpụrụ omume Chinese siri ike, ndị Vietnamese wee meghachi omume na nguzogide, na-akpọ ndị agbata obi ha na-abụghị ndị China ka ha tinye aka na nnọchite ha. Mana nguzogide niile na mgbalị niile iji soro ndị agbata obi gbarụrụ agbagha site n'ike ndị agha T'ang. Ihe ịma aka siri ike nye ọchịchị T'ang bịara na etiti narị afọ nke itoolu, mgbe ndị na-emegide T'ang Vietnamese jikọrọ aka na alaeze ugwu Nan-cha in Yun-nan. Mana ndị Vietnam chọpụtara na ha ga-anagide ọchịchị T'ang ka mfe karịa ka ha nwere ike ịnabata omume nke “onye isi ala"Ndị agbata obi. Na Oge T'ang-Viet hụrụ ọdịbendị ọdịnala na ndọrọ ndọrọ ọchịchị nke Vietnam dị ukwuu, ọ bụghị naanị ikewapụ ndị Vietnam na ndị agbata obi ha na ndị agbata obi dị n'akụkụ ugwu, kamakwa nkewa Vietnamese na Muong [Mng], onye bi n'akụkụ nsogbu gabigara kpọmkwem nchịkwa nke Ndi isi T'ang na onye chebere otu ụdị omenala Vietnamese nke na-egosi obere mmetụta China.

    na narị afọ nke iri, Oge ikpeazụ erutere mgbe ndị isi Vietnam na-ese ụzọ ndọrọ ndọrọ ọchịchị n'etiti onwe ha na ndị China. Nkọwa na ịmanye mbido nke a rụọla ọrụ dị ukwuu na akụkọ ọdịnala Vietnamese.

    Usoro nke ọ bụla gbanwere echiche Vietnamese nke onwe ha n'ihe metụtara ndị agbata obi ha. Mgbanwe emere na usoro nke abụọ, nke atọ na nke ise, mgbe usoro ndị China siri ike gosipụtara ike ha na Vietnam [Việt Nam], dọtara ndị Vietnamese na China wee bipụ ha site na ndị agbata obi ha na-abụghị ndị China. Naanị na narị afọ nke isii na nke iri, mgbe ndị Vietnam nwere ike ibute ụzọ, ókèala ha gosipụtara ikike obodo dị irè. Ma na mgbe ahụ enwere ntakịrị ihe akaebe banyere ịlaghachi azụ, nke Vietnamese na-alaghachi na echiche mbụ.

     Site na narị afọ nke iri, ndị Vietnam mara na ọdịnihu obodo ha enweghị njikọ chiri anya na China. Ha enweghị ike ime onwe ha ka ọ bụrụ na China ebughị oke iyi egwu na-enweghị atụ na mmepe mba ha. Ihe obula ha mere gha gha eme ya na anya China. Ha enweghị oge ha ji achọ ihe ọ bụla ka ha bụrụ ndị agbataobi ha na Ndịda Ọwụwa Anyanwụ Eshia.

    Nke a apụtaghị na ndị Vietnam abụghị “Ndịda Ọwụwa Anyanwụ Eshia, ”Ihe ọ bụla nke ahụ pụrụ ịpụta. Nke mbu, ha bu ndi Vietnamese. Ha ekwuputala echiche ha nke ụwa megide China na ndị agbata obi ha nke Ndịda Ọwụwa Anyanwụ Eshia. Vietnam's [Việt Nam] ndị agbataobi na-abụghị ndị China nwere nghọta dị nta banyere ọnụ ahịa ndị Vietnamese ji akwụ ụgwọ maka nlanarị mba ha na ịdị omimi nke mkpebi Vietnamese iji guzogide nrụgide akụkọ ihe mere eme nke China. Ndị Vietnamen anabataala echiche agbanyeghị na ha site na akụkọ ntolite. Ha na-ahụ onwe ha na-eguzo onwe ha naanị n'etiti nnukwu ihe egwu na gburugburu mbara ala nke onwe. N'ezie, Vietnamese na-avelụrị ọ inụ na njirimara ha nke Ndịda Ebe Ọwụwa Anyanwụ Eshia, n'agbanyeghị na ọ bụghị n'ihi ọdịmma nke ya, kama ọ bụ maka ume ọhụrụ na ume ọ na-enye n'ahịa azụmaahịa nke ịnọgide na-enwe oke ugwu.

    Site n'echiche sara mbara, Vietnam [Việt Nam] guzo n'akụkụ ala n'etiti East na Ndịda Ebe Ọwụwa Anyanwụ Eshia. Ajụjụ nke Vietnam “bụ nke ya”Ka Southeast Asia ma ọ bụ na- East Asia bụ ma eleghị anya otu n'ime mmụta ndị dị na Vietnamese. Ọ bụ ezie na ihe niile si Asụsụ Vietnamese Omume iri nri nke ndị Vietnam na-egosipụta ngwakọta pụrụ iche nke ụwa abụọ ọdịbendị, akwụkwọ, agụmakwụkwọ, na gọọmentị gọọmentị na-egosi n'ụzọ doro anya na ndị Vietnamese nọ na-esonye na ndị mepere emepe oge gboo nke East Asia. Nke a sitere na ihe ịga nke ọma nke usoro ndị eze China na-eme ka ọdịbendị ọdịbendị na ndọrọ ndọrọ ọchịchị dị n'etiti Vietnamese na ndị agbata obi ha na Ndịda Ebe Ọwụwa Anyanwụ Eshia ruo ọtụtụ narị afọ.

    The ịmụ nwa na Vietnam [Việt Nam] akọwara n'ime akwụkwọ a bụ ọmụmụ nke mmụọ ọhụrụ n'ime Ọdịbendị ọdịbendị East Asia nke gbanyere mkpọrọgwụ ya na ụwa ahụ. N'ime ihe dị na East Asia n'ozuzu, nke a bụ ọkwa dị gara gara, mana maka Vietnamese ọ bụ nnọọ ihe ha mere. Ha mutara ka esi gosiputa ihe ndi amaghi na ndi China gbasara ihe ha si n’aka ndi China. N'iburu n'uche nsogbu nke ike ndị China tiri n'oge ogologo oge nke akụkọ ntolite ha, nlanarị nke njirimara a dị oke egwu dị ka ụdị ọdịbendị a ga-esi gosipụta ya.

okwu mmalite

    Dịka onye agha America na Vietnam, enweghị m ike inye nkwado na ọgụgụ isi na mkpebi nke ndị Vietnam na-emegide anyị, masịrị m:Olee ebe ndị a si bịa?”Akwụkwọ a, ndị adi na adi version nke a doctoral tesis dechara na Mahadum Michigan in 1976, bụ azịza m nye ajụjụ ahụ.

    Ọtụtụ ndị nyocha eburula m ụzọ mbido Vietnamese akụkọ ihe mere eme. Oru akwukwo ndi French banyere nka n’ebido otutu akwukwo ma nwee otutu ihe na-akpali akpali ma baa uru. Ọrụ ndị ọkà mmụta China na ndị Japan bara ezigbo uru, n'ihi na a na-adabere na ya n'ihe ọmụma zuru oke nke akwụkwọ edemede oge ochie na akụkọ ọdịnala ọdịnala. Ndị ọkà mmụta Japan nke mbido Vietnam amatala onwe ha nke ọma site n'ọtụtụ ọmụmụ. Ọrụ nke ndị ọkà mmụta Vietnamese ọgbara ọhụrụ buru ibu. Mgbalị archeological na narị afọ nke iri gara aga arụpụtawo ihe nchoputa nke megharịrị nghọta anyị banyere prehistory Vietnam na ịmanye nrụtụ nke akụkọ ihe mere eme na-esote.

    Na ụwa Bekee na-asụ Bekee, anyị na-amalite ịghọta nzube nke nnukwu ihe nketa Vietnam. Emeela ka ihe nketa a bụrụ ihe gara aga n'ihe karịrị puku afọ abụọ. Enwere m olileanya na akwụkwọ a ga - akwado nghọta ka ukwuu banyere etu ahụmịhe ogologo mba a si soro mee ka elele ndị Vietnam taa.

    Agbadawo m Diacritik nke Vietnamese na mkpụrụedemede ndị China n'ihe ngosipụta ahụ iji zere ihe ndị dị oke ọnụ. Ọ gaghị ekwe omume ịmata ma kpọọ Okwu Vietnamese n’edemedeghi akwukwo, yabụ a na-agba ndị na-agụ akwụkwọ maara Vietnamese ume ịgụta mkpịokwu okwu maka mkpụrụokwu okwu Vietnamese na ntanetị mbụ ya na ederede. N'otu aka ahụ, asụsụ China enweghị ike ịmata ya n'enweghị njiri mara ya, yabụ ndị na-agụ asụsụ China maara nke ọma na-agba ume ịtụle okwu okwu dị ka achọrọ.

    Onwere m ụgwọ n’aka Prọfesọ Paul G. Eghe of Olileanya Olileanya maka ịgba m ume ka m malite ọrụ agụmakwụkwọ ọzọ mgbe oge agha gasịrị.

    na Mahadum Michigan, ọ bụụrụ m ezigbo uru ịmụ akwụkwọ n'okpuru Dr. John K. Whitmore, a ịsụ ụzọ n'ọhịa nke Vietnamese nke ochie akụkọ ihe mere eme na United States. M na-ekweta ụgwọ m na ndị ọzọ so na m gụsịrị akwụkwọ na kọmitii kọmitii na Mahadum Michigan: Prọfesọ Chun-shu Chang, Prọfesọ John VA Ọma, Jr., Prọfesọ Charles O. Hucker, na Prọfesọ Thomas R. Trautmann, ha niile kpaliri m ike m na-amụ akụkọ ihe mere eme.

    Enwere m ekele na Prọfesọ OW Wolters of Cornell University maka okwu ya n'oge ndegharị, nke abụghị naanị gbochiri m imehie ihe kama mekwaara m ụzọ ịga nyocha oke.

   Onwekwara m ụgwọ maka Prọfesọ Chiyun Chen nke Mahadum California, Santa Barbara, Prọfesọ David G. Marr nke Mahadum Mba Ndị Australia, Prọfesọ Alexander B. Woodside nke Mahadum nke British Columbia, na Prọfesọ Ying-shih Yű of Mahadum Yale maka ntule ha n’oge usoro ntụgharị; ihe ha kwuru gbasiri oke nyere aka na idozi ọgba aghara, na-ewulite echiche m, ma na-enye ihe odide ahụ ugbu a.

    Prọfesọ William H. NienhauserJR, nke Mahadum Wisconsin, ji obiọma nye nghọta dị mkpa banyere abụ uri site na P'i Jih-hsiu ka a tụlere na Ihe Odide Ntụkwasị N. John K. Musgrave nke Mahadum nke Michigan Library na Ikuta Shigeru nke Ọbá akwụkwọ Tӧyӧ Bunko in Tokyo nyere aka n'oge enyere na ịchọta ihe.

   Sadako Ohki, enyi m na onye ọlụlụ m, sụgharịrị akwụkwọ na edemede n’asụsụ Japanese ma nyere aka mata ndị na-amaghị ihe odide.

    Onyinye si n'aka Council Social Science Research Council nyere m ohere itinye ihe odide a n'ụdị ibipụta akwụkwọ.

    Enwere m ekele maka Nyekwa Barnes, Phyllis Killen, na ndị ọrụ ibe ha na Mahadum California Press maka agbamume ha, ntuzi aka ha, na nke ha mara.

   Akwukwo a eritela uru na ikike ide ihe banyere Helen Tartar. Ekelere m ya na ọ na-elebara anya nke ọma banyere ezigbo ụtọ asụsụ na ọfụma.

     Njehie niile bụ nke m.

ndetu:
^* Keith Weller Taylor: Ntughari nke usoro nyocha (Ph.D.) - Mahadum nke Michigan, 1976. Mahadum nke California Press, Berkeley na Los Angeles, California. Mahadum California Press, Ltd., London, England, © 1983 site n'aka ndị Regents nke Mahadum California, Composition na Hong Kong nke Asco Trade Typesetting Ltd.
¹  Lee Ihe Odide O.
²  Lee m “Ntụle nke Oge China na Vietnamese History."
³  Chima OnyekwerePhạm Huy Thông],Ba Ian nsị nuoc"Enwetụbeghị m ya].

BAN TU THU
01 / 2020

ndetu:
Isi: Vietnamese Ọnwa Ọhụrụ Vietnam - Nnukwu Ememme - Asso. Prof. HUNG NGUYEN MANH, Dọkịta nke Phylosophy na Akụkọ.
◊ Edeputala ederede ederede Vietnam, mkpụrụ akwụkwọ italic na braket na sepia oyiyi Ban Ban Thu - karịahdiavietnamhoc.com

Lelee ya:
Ọmụmụ nke Vietnam - Lac Lord - Nkebi nke 2.