CHỮ NÔM ma ọ bụ Ihe Odide Vietnamese mbụ na ntinye ya na Akwukwo Vietnamese - Nkebi 4

Hits: 523

Nguyễn Khắc Kham

… Ga-aga n'ihu maka ngalaba 3:

Akụkọ banyere akwụkwọ Vietnamese na Nôm^**

    N’akụkụ ọzọ, site na ngwụcha narị afọ nke iri na atọ ruo n'etiti narị afọ nke iri abụọ, ọ rụrụ ọrụ dị mma na nkwupụta yana nkesa nke akwụkwọ Vietnamese.

    Akụkọ banyere akwụkwọ Vietnamese na nôm nke kpuchiri ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ narị afọ asaa nwere ike kewara na isi oge ndị a:

1) Nke TranHọ oge (iri na atọ na iri na anọ na narị afọ). 
2) Nke Lê-Mac oge (narị afọ nke iri na isii na nke iri na isii). 
3) Nke Lelee hưng ma ọ bụ oge mgba nke North-South (iri na asaa na iri na asatọ). 
4) Nke NguyEn oge (narị afọ nke iri na itoolu na ọkara mbụ nke narị afọ nke iri abụọ).

1) Oge Trần-Hồ

 Dabere na Kham-Dịnh ViEtsụ egwu-giám Cmmmmmmmmmmmmng-mục 欽 定 越 史 通 鑑 綱 目, onye edemede mbụ ejirila chữ nôm na uri uri bụ NguyEn Thuyén 阮阮 or Hàn Thuyen 韓韓 ndi ozo kwuru na ha gbasoro ihe nlere ya. Ndị dị otú ahụ NguyEn Abu Ọma Cọ 阮 士 固, na Chu An 朱朱. Nke ikpeazụ na NguyEn Thuyén na-akọwara na ha n'otu n'otu ndị edemede nke Quọc ngụ t tap 國 語 詩 集 (Chu An, edemede) na Fi sa tap 披 沙 集.

   O di nwute, ha abuo nke ndia Nm amaokwu adabaghị. Dabere na Bùi Huy Bioch 裴 輝 璧 (1744-1818), Trọ Cóc 𤥫 ma ọ bụ Akụkọ dị na amaokwu nke Catfish na Toad kwukwara na site na Tran, kama ọ bụ ụbọchị a kara aka a na sọọsọ na lục-ọti mita, ka emebebeghị mkpebi siri ike.³³ Na mgbakwunye, Trinh Nkeụ 鼠ma ọ bụ òké ahụ nke na - egosi akụkọ na nôm, Akụkọ banyere amaokwu nke Vmmmmmmmmmmmmng Tughng 王 嬙 傳, na edemede isii ndị ọzọ na nôm metụtara Akụkọ nke NguyEn BiEu 阮 表 傳 A na-ahụkwa na ha ga-edenye akara ụbọchị site na njedebe nke Tran. Kaosinadị, enweela arụmụka dị ukwuu gbasara ezi ụbọchị ha.³³

    Gbasara ederede na Nm n'okpuru Hai Tran na Họ  a kọkwara na na 1387 n'okpuru ọchịchị Eze Tran ÐE nghiEn 晛, Nna nke Eze TranghE Og 陳 藝 宗, enyela ikike Họ Dị Ly 胡 季 釐 mgbe ahụ Akwụkwọ akụkọ Ly 季 釐, mma agha nke e ji ihe e dere ede dee Văn vũ toàn tài quân thần đồng đức 季 釐 (Ma onye mmuta na dike, ihe omume di nma nke na-ejere Eze ziri ezi ozi)³⁴, Dị Ly amaokwu gbara comka n'asụsụ obodo iji gosi ya ekele ya. Mgbe e mechara, na 1437, dịka Eze Nke a Tọ nke Le ndi eze choro iguta ihe nlere na akwukwo ndi edere na ha Họ Dị Ly, NguyEn Trãi, a kọrọ na ihe ịga nke ọma n’ịchịkọtara ma gosipụtara ya ụfọdụ iri ederede.³⁵

2) Nke Lê-Mạc oge

    Otu ihe NguyEn Trãi kwukwara na ọ hapụrụ ụfọdụ ihe odide na Nm, dị ka ụnke a tap, po impro po okwu mgbe ochie Thị Lọ, nwa agbọghọ na-ere akwa nke ihi ụra nke mechara bụrụ iko ya³⁶ na didactic poem na Nm, Gia huan ca ma ọ bụ ntuziaka ezinụlọ. Nke a na-akpọ edetu uri Thị Lọ bụ eziokwu doro anya. Dị ka Gia huan ca, uri a na ahịrị 796 nwere ike ịbụ nke otu onye ma ọ bụ ọtụtụ na-esote dere. Naanị ide ihe na nôm site NguyEn Trãi dị ugbu a bụ mkpokọta uri n'asụsụ obodo (Quọc nm na tap ) nke kpụrụ isi nke asaa nke ục tra di tap.

    Ọ bụrụ na mmalite nke Le usoro ndị eze akara na-enweghị ihe ọzọ dị mkpa Nm ọrụ ederede karịa nchịkọta uri a NguyEn Trãi na abụọ ThE ngon by Lee Lọi gosipụtara ìhè site na nso nso a Hàng Xuân Hãn, ọchịchị nke Eze Nke a bụ Thánh Tôn (1460-1497) hụrụ ihe ịtụnanya pụrụ iche nke akwụkwọ Vietnamese n'asụsụ obodo.

   Eze Nke a bụ Thánh Tôn onye nwere onyinye maka ihe ndi ozo idebe uri ma buru onye huru n'anya mgbịrịgba-letters, guzobere okirikiri ederede a maara dị ka Họm Tao Ðàn ya na ndị otu ụlọ ikpe 28 kpọrọ Nhị thapịọghị ma obu Ugbo ala 28 na onwe ya dika onye isi oche, dika onye isi oche, Nke a bụ Trung na Ðọ Nhuan. N'ime nke a Họm Tao Ðàn, ya na ndi ulo ikpe ya gbanwere uri na nôm nke anakọtara mgbe emesiri weputa Mpempe uri nke Vietnamese n’okpuru ọchịchị Họng Ðục dika ala eze Nke a bụ Thánh Tôn.³⁸

    E wezụga nke a Họng Ðục nọc nm na tap, ekwesiri ime nke ederede dị otú a na nôm Họng Chụ quọc ngụ t tap, site Lmmmmmmmmmmmmng Nhụ Học, Kim Lang Ký by Ðọ Can . Na narị afọ na-esote, n'okpuru Mac, Akwụkwọ Vietnamese na Nm gosiputara otutu ihe ndi ozo na Nchikota uri amara site na NguyEn Bmnh Khiim (1492-1587) mara dị ka Balee nke aap, Bach Nwa Ndi Ocha (White Cloud) bu ihe edemede a na ede. N'etiti ederede n nm n'okpuru Mac, anyị kwesịkwara ịkọ Ðam Ðọng ng canh phú, Tam Ngung đọng ng, na Tịch chư ninh nkeE by NguyEn Hang; Sụ Bac nọc ngụ t tap, Sụ ihe Khhuc, Tụ thọm Khúc, TiEị đọclac ufu by Hoàng Sitọ Khai na, n'ikpeazụ, Ngư phụ nhap Ðào nguyên truyEn , by Ọkụ Khac Khoan.³⁹

3) Nke Gbanyụọ

    Ma ọ bụ oge South South ọgụ site na ọnwụ nke Nke a bụ Thánh Tôn na 1497, Ðam ịEt ma ọ bụ n'oge ahụ Vietnam gara n'ihu na-enwe nsogbu nke mmekọrịta ọha na eze na ọgba aghara ndọrọ ndọrọ ọchịchị nke na-adịgide adịgide nke dugara na mkpochapu ahụ. Mac Ðăng nsị (1527). Mgbe ndụ dị mkpirikpi nke Mac, agha bidoro na 1627 n'etiti Trịnh na North na NguyEn na ndịda, ha abụọ na-ekwu na ha bụ ndị na-eso ụzọ Le. Ọ kwụsịrị naanị na 1672 na nkwekọrịta iji Osimiri nke Linh (Linh giang) Dị ka ahịrị debila n’agbata ókèala abụọ ahụ. Mana na 1775, were uru ndi a Onyekaơn, inupụ isi na South, Trịnh wakporo ma were Phu Xuan, isi obodo nke NguyEn na ndịda.

    Agbanyeghị, ha abụọ Trịnh na NguyEn emesia kwaturu ndi Onyekaơn otu onye isi onye NguyEnE kpọsara onwe ya Emperor site na njedebe nke 1787. N'agbanyeghị mmeri dị ebube nke Emperor Ụlọ ọrụ Quang Trung karịrị ndị China na 1789 na ọtụtụ ọrụ ebube ya, ndị Nke a Ọchịchị adịteghị aka ma weta njedebe na 1802 mgbe NguyEn nnh kpọsara onwe ya Emperor Gia Long nke NguyEn mgbe ọ nwụchiri Emperor Canh Nkeịnh nke Nke a ya na umu-nne-ya.

    Mmekọrịta mmadụ na ndọrọ ndọrọ ọchịchị nke ogologo oge a nke kpuchiri narị afọ nke iri na asaa na iri na asatọ nwere nnukwu mmetụta na mmepe nke akwụkwọ Vietnamese na Nm. Ọtụtụ n'ime ndị edemede ahụ bụ ndị isi ndị agha ma ọ bụ ndị ọrụ Courtlọikpe na-etinyekarị aka na ihe omume nke oge ha. Ha niile dere na mkpụrụ akwụkwọ Chaịniiz. Agbanyeghị, ha họọrọ ide na nôm nke nyeere ha aka ịgbasawanye nkwenye na ndọrọ ndọrọ ọchịchị onwe ha karịa nke agụmakwụkwọ ọdịnala ma, n'otu oge ahụ, mee ka ọnọdụ ha ka ukwuu na mba ahụ ka ukwuu. Na mgbakwunye na ụdị ndị China biiri akwụkwọ dị ka Thanke a mere ma ọ bụ asaa uri mita uri, na Phu ma ọ bụ prosepoetry, na Kinh Ngh emea ma ọ bụ nkọwa nke Classical Chinese, Nke a mere ma ọ bụ akwụkwọ ozi nke gara n'ihu na-eweta ihu ọma dị elu, ụfọdụ akụkọ dị ogologo oge na folda ma ọ bụ mita isii na asatọ na Abụ nke atọatlục mba ma ọ bụ 7-7-6-8 mita nke mere ka egwu ha ruo na njedebe nke narị afọ nke iri na asatọ, wetara mmụọ mmụọ okike ọhụụ nke ndị edemede Vietnam na nôm. Ihe ndị a bụ ọrụ ndị nnọchite anya Vietnamese n'oge narị afọ abụọ a na North Vietnam, South Vietnam na n'okpuru Nke a.

1. a) Ka anyi kwuo banyere ya, dika ihe edere edere edere na North Vietnam n'okpuru Trisnh: Gia canh hụng tị́ph phú, Ngã ba hac ufu by NguyEn Bá Lân, Chinh pHụ sook sụgharịrị ya Nm by Oàn thị .IEm, Cung oán Ngâm Khúc by NguyEn Gia ThiEu, Hoa Tiên Truy kwuruEn by NguyEn Huy Tụ, Tụ tìnnh Vãn ma ọ bụ abụ abụọ dị mkpirikpi NguyEnke nkeị Ngọc Vinh, iko nwanyị nke Onye-nwe Trịnh Donh, Lý TriEị ÐE otu a ka haUCọ lụcan nke quọc ngụ diEn ca by Trmmmmmmmmmmmmng ngọc Ihe ojoo, nwayi nke nsọpuru n’oge Onye-nwe-ayi Trịnh Cmmmmmmmmmmmmng, Ngụ đE Kedu ihe ị ga -ahụ Bách vịnh t tap by Jehova Trịnh nh, KiEn Nguy thin nke tap site n’aka Onye-nwe Trịnh Doanh, Tam kam tọndụytap site n’aka Onye-nwe Trịnh Sâm.40)
2. b) N'etiti ihe edemede edem edere na South Vietnam n'okpuru NguyEn, ekwesịrị ịdị Huê tìnnh TruyEn by -isi Án (1699-1753nwa nke asatọ Eze HiEn Tôn NguyEn Nkechiước Chụ, Ngoa Ogologo cmmmmmmmmmmmmng nwa na Tư Ifuọ nduọ by Ào Duy Tụ, Saị Vai, odide satiriki site NguyEnư Atọ, Abụ tinh batda TruyEn by NguyEnụu Haao.

4) Isi edemede ederede n'okpuru Nke a

    Na mgbakwunye na ihe ndị dị ka ekpughere mbụ nke kpatara nnukwu mmepe nke Akwukwo akwukwo na njedebe nke narị afọ nke iri na asatọ, ka anyị kwuo banyere amara na-enweghị atụ nke edebere chụ Nm n'okpuru Onyekaơn na karịsịa n'okpuru obere ọchịchị nke Emperor Ụlọ ọrụ Quang Trung. Nke a bụ ụfọdụ ederede nôm nke ndị ode akwụkwọ ha kwadoro ma ọ bụ guzogide usoro ọchịchị a: Hoai Nam Khúc by Nke anọ, Tụng Tâ họ ọgaranya by NguyEn Huy L.ượng, Ayi tư nke site Princess Ngọc Nwo, nwunye nke NguyEnE, Dụ am Ngâm tap na Dụ ama map by Phan Huych, onye hapụkwara a Nm ntụgharị nke Chinese e dere Chinh pHụ Ngam by Ðanke Tran Côn, Ngọ an t tap na Biko mee ya by NguyEnụgị Chmnh, ChiENTụng Tâ họ ọgaranya na akụkọ na nôm Sơ Kinh Tân Trang by Pham Taị.⁴¹ Ewepu ndi a Nm ihe odide nke narị afọ nke iri na asaa na nke iri na asatọ, anyị ga-achọ ịkọ nke ndị Nke Nam minh giám, uri ogologo akụkọ a na-amaghị ama ama na 7-7-6-8 mita nke dị ka Prof. Pham na Diêu enwere ike ekewet n'etiti 1623 ruo 1657⁴² na Tiên Nam Ngụ lục, uri akụkọ ihe mere eme na-enweghị aha nke nwere ike ịbụ nke e dere n'etiti 1787 na 1800 dị ka NguyEn Na Tọ ma ọ bụ n’agbata 1682 na 1709 dị ka Hàng Xuân Hãn.⁴³

    Akwukwo Vietnamese in Nm n'okpuru Nguyễn (1802-1862). Oge a kpuchitere ihe dị ka afọ iri isii ka ewerela dị ka afọ ọla edo nke akwụkwọ Vietnamese na Nm. Akwa nke a Nm Edeghị ọrụ ide mgbe edechara iwu gbasara ọdịnala nke NguyEn onye na ewezuga Emume Gia Long na Tụ Ðục ọ bụghịkwa ahịrịokwu dị n'ime Nm dika ndi nwe anyi Trịnh ma ọ bụ gbaa ndị ha na-achị ume ka ha dee Nm. Ọ bụụrụ, ruo n'ókè ụfọdụ, ma ihe nketa sitere na ụdị outgrowth nke akwụkwọ nôm na narị afọ nke iri na asatọ. N'akụkụ ọzọ, o nyere ikike iche na ndị na-agụ akwụkwọ ahụ Nm ọkachasị na Nm ịkọwa akụkọ n'amaokwu ga-abụrịrị na ịrị elu na Vietnam. N'ọnọdụ ọ bụla, nke bụ eziokwu bụ na ọtụtụ n'ime usoro nna ukwu nke akwụkwọ mbipụta kpomkwem na-esite na NguyEn usoro ndị eze. N'ihi enweghị ohere, anyị ga na-ekwu naanị ole na ole akwụkwọ aha na aha ndị na-ede akwụkwọ na-enweghị na-eme ka à ga-asị na ha nwere ndepụta dị oke egwu nke mbipụta nke akwụkwọ nri na narị afọ nke iri na itolu. Nke mbu, ekwesiri idobe ugwu inye ya otuto obodo Kim Nke KiEu la 3254 lục ift line poem site n’aka ama ama ama NguyEn Du (1765-1820), nke ọtụtụ nsụgharị na asụsụ ala ọzọ dị. Ihe odide na-esote ihe odide ndị ahụ na nôm prosa na amaokwu dịka Ihe Hmmmmmmmmmmmmng na tap site Poetess Họ Ihe Hmmmmmmmmmmmmng (gboo na narị afọ nke iri na itoolu), Nhị thaptụ hiEị diEn, Phụ chim tiEn lãm, Sụ trìnnh tiEn lãm Khúc by N'ebe Phục (1785-1840), Mai ình mọng Kị by NguyEn Huh Họ (1783-1841), Kim Nkeach Kỳ Duyên by Bụ Hụu Nghidea (1807-1872), Lục na Tiên, Dmmmmmmmmmmmmng Tụ Apata ụkwụ eziau, Ngư TiEUVahụ gịat by NguyEn Ðình ChiEu (1822-1888) Thanh chE Thap ịEị diEn ca, Thanh chE Luan ngụ thích ngh gbigbea ca Thánh chE tụ học giaa gara m by Tụ Ðục (1829-1883), ndoro ndoro-ndoro ochichi Tọn Thọ Tughng na Phan Onyekwe Trị , Chính Kh Ca by NguyEna Giai , Ðam Nam Quọcsụ diEn Ca by Ọ dị mma na Pham Toình Toái , Hanh Nkeụchukwu Ca by NguyEn NhượNke Giị (1830-1909), uri na egwu a na-akpọ Hat Nói by NguyEn Công Trụ (1778-1858), Cao Bá Quát (? —1854) na NguyEn Qui Tân (1811-1858), uri iche iche site NguyEn KhuyEn (1835-1909), Tran TE Xmmmmmmmmmmmmng (1870-1907) wdg.

    N’ikpeazu, ekwuputara ikwu okwu banyere udiri ilu di otua nnom amaokwu dika Nhị đọ Ka, Tọng Tran, Thach Sanh, Nụ Tuu Taa, Phmmmmmmmmmmmmngha, Lý Công, Nke Trụu, Bich Câu, Obi Igwean, Quan Âm Nkeị Kọnh, Hụ maEị tranh năng, wdg… ọzọ Nm akụkọ na Nm a nọgidere na-emepụta ihe ndị a na-akọkarị n'ime ala ọbụna mgbe afọ 1862 ruru, ọ dịkarịa ala iri anọ, n'agbanyeghị ntinye akwụkwọ ikike ahụ. Quọch Ngụ edemede.⁴⁴ Ihe niile Nm Ederede akwụkwọ ndị a edere na mbụ edere ma ọ bụ nkewa na ederede ederede romanized. Kaosinadị, nke a abụghị ikpe na ọtụtụ ndị ọzọ na-asọ oyi Nm Ederede ederede ugbu a na Vietnamese na ụfọdụ ọba akwụkwọ ndị mba ọzọ.⁴⁵ Ha na-eche mgbe niile maka itinye ederede na Quọch Ngụ ka ndi okacha mara ka eme ya. N'akụkụ ọzọ, Nm Ederede ederede edepụtagogo na-esighị na njehie ndebiri. N'okpuru ọnọdụ ndị a, nkatọ ederede dị mkpa ma ọ ga - ekwe omume naanị site na nchịkọta nke nsụgharị niile dị ma na Nm na na Quọch Ngụ. Dị ka ihe ziri ezi hụrụ Dmmmmmmmmmmmmng Kuang Hama "A ga - enwe ezigbo akụkọ akụkọ ihe mere eme nke Vietnamese naanị mgbe edepụtara akwụkwọ ndị a niile n nm na ederede Quốc Ngữ. "⁴⁶ Ma, niile Nm ederede karịsịa ndị chọrọ ntinye ederede na Quọch Ngụ amachaghị naanị akwụkwọ na e nwere ọtụtụ ihe dị mkpa Nm akwụkwọ metụtara akụkọ Vietnamese na akụkọ ọdịnaala na Vietnamnames. Dị ka a pụrụ isi kwuo ya, Chụ Nm abụghị naanị ndị edemede Vietnamese maka akwụkwọ mana ndị ọzọ ji ya n'ihi na ebumnuche dị iche iche dịka mmalite si na narị afọ nke iri na asaa. Dịka ọmụmaatụ, nke a bụ leta na Nm gwara Onyenwe anyị na 1670 NguyEn NkechiướNkechi nke onye Japan nyere aha ya Kadoya Shichirobei Akpọkwara ya aha Vietnamese dị ka Cha Cha (Nna.) Chánh): (:).

    Ihe na-eso ya bụ ntụgharị okwu ya na Quọch Ngụ "Ng muôn tuọm. Có mọt em tôi ọ đat Annam nghe rang đã cem tôi ông, mụng lam Daị nwere lE thọm đã cay ejing (ma ọ bụ Atọ) ơn. Ng muôn tuọi"Nsụgharị Bekee: Achọrọ m ka m dịrị ndụ puku afọ iri. Anụrụ m na otu n'ime ụmụnne m nwoke na-eto eto [ya bụ Shichirojiro ] onye bi na ya Annam abụrụla otu n’ime ndị ị na-achị. Enwere m obi ụtọ dị ukwuu maka ya. Enwere m ike ịkwado ya maka imere gị ihe ọma n'ọnọdụ ọ bụla. Achọrọ m gị puku afọ iri nke ndụ].⁴⁷

    Mgbe nile gbasara narị afọ nke iri na asaa, ka anyị dee ọtụtụ ihe odide na nnom si Italian Catholic Father J. Maiorica (1591-1651) nke Prof. Hàng Xuân Hãn n'ọbá akwụkwọ French (Bibliothèque Nationale) na Paris. Enwetala aha ihe odide ndị a dị ka ndị a. 1) Thiên-Chúa Thánh-giáo Họyaọm Kinh. 2) Thiên-Chúa Thánh-giáo Khai-mông. 3) Ðục Chúa Chi-thu. 4) TruyEn Ðục Chúa Chit-thu. 5) Thiên-Chúa Thánh-Mau. 6) Nke a bụ eziokwuEn. 7) Vita sanctorum (Onweghi aha na nnom). 8) Ng Thánh I-na-xu. 9) Thng Thánh Phan-chi-cô Xa-vi-ê truyEn. 10) Ngá lE trong mụa Phục-sinhEn ihe bay. 11) Nhụng diEị ngám trong các lE trọng. 12) Kinh nhụng lE muru Phục iwu.⁴⁸ Dị ka a pụrụ isi hụ ya, Chụ Nm nke nyere nnukwu aka na ọtụtụ ihe na akwụkwọ Vietnamese gara aga, ga-anọgide bụrụ ihe nchọpụta dị oke mkpa ọ bụghị naanị maka ụmụ akwụkwọ nke akwụkwọ Vietnamese gara aga kamakwa maka nyocha banyere akụkọ Vietnamese na ọdịbendị Vietnamese.

GỤỌ ỌZỌ:
'  CHỮ NÔM ma ọ bụ Ihe Odide Vietnamese mbụ na ntinye ya na Akwukwo Vietnamese - Nkebi 2.
'  CHỮ NÔM ma ọ bụ Ihe Odide Vietnamese mbụ na ntinye ya na Akwukwo Vietnamese - Nkebi 1.
'  CHỮ NÔM ma ọ bụ Ihe Odide Vietnamese mbụ na ntinye ya na Akwukwo Vietnamese - Nkebi 3.

ndetu: 
²⁹  Maka nkọwa ndị ọzọ gbasara usoro nke Chụ nnom, lee: 宥 宥: 論 字 喃 之 涉 組織 (14, 1933. p. 201-242), 學報, Nke mbu 14 期, 1933, tr.201 - 本 達郎: 宥 氏, 字 喃 喃 組織 1949. 學報, Nke mbu12 第 2 號, 1935 年 - 荆 和: 喃 之 形態 及其 [Nke a na -enyere m aka nke ukwuu], 科學 論叢, 輯, 台北, 1949 年. Dị jụụ, Dẫn Nhập Nghiên Cứu Chữ Nôm (Ihe nkuzi maka umu akwukwo nke akwukwo, akwukwo nke Saigon). Leekwa:  宥: 田健 次, 喃 研究 研究 母 (1), 喃 研究 研究 母 (2), 1973, 12 學 論叢 卷 (72, 12) (教 大 言語 學), (1), (2), 1973, 12 (72, 12) (). 
³⁰  Ọnụ ọgụgụ zuru ezu, Le Chữ nôm ou écritude démotique wdg… p. 283-284a. 
³¹ Edouard Diguet,De la Langue Annamite Parlée et Ecrite”, Revue Indochinoise, Aout, 1905, 226-32. 
³²  Bầu Cầm, “Ưu-điểm va Khuyết-điểm của Chữ Nôm"(Isi ihe siri ike na isi Chữ Nôm) Việt Nam Khảo Cổ tập san, Saigon 1960, no 1, p. 50-64. Maurice Durand, Comptes rendus, BEFEO, tome L, fasc, enweghị 2, 1962, peeji 561. 
³³  Hoàng Xuân Hãn, Nghiêm Toản, Nke ahụ Bụ Nnam (Từ đời Trần na cuii ại Mạc), Các lớp Trung Học. Loại Sách Học Sông Nsoro, Hà-Nội 1951. pp 19-45. Hoàng Xuân Hãn, “Nguyễn Biểu, một gương ngh bàa liệt và mấy bài thơ cuối đời Trần", Khai Trí Tiến Ðức Tập San, 2.3, Hanoi 1941. Lãng-Hồ,"Ọ bụrụ na ị na-eme ihe ma ọ bụrụ na ị na-eme ihe ọ bụla. Truyện Trê Cóc na Truyện Trinh-Thử", Văn Hóa Nguyệt San, Saigon Tập XII, Quyển 11 (11-1963), p. 1690-1700. Lãng-Hồ, “Văn phờm với Thời Ðại của Văn phẩm, Truyện Vương Tường”, Văn Hóa Nguyệt San, Saigon Tập XII, Quyển 12 (12-1963), p. 1893-1898. Lãng-Hồ, “Văn phẩm với Thời Ðại của Văn phẩm, Những Bài thơ văn của Nguyễn Biểu, của vua Trần Trùng Quang và của một vidio sư Chùa Yên-Quốc", Văn Hóa Nguyệt San, Saigon Tập XIII, Quyển 1 (1-1964), p. 63-70. 
³⁴  Cf. Shu-King, 經: 中, 6: “ 受 有 億 兆": Kinh-Thư, ntụgharị nke Vietnam site n'aka Prof. Thẩm Quỳnh, Saigon 1968, peeji nke 206. 
³⁵  Ọnụ ọgụgụ zuru ezu, Việt Nam Văn Học Sử Yếu, peeji nke 107. 
³⁶  Ihe atụ Nguyễn Khắc-Kham, "Aha Vietnamese na peculiar ha”, Mpaghara na Ọdịbendị, Ọ dịghị 23 Mahadum Tokyo nke Ọmụmụ Ofesi 1973, peeji nke 205, akara nke mkpado 23. 
³⁷  Hoàng Xuân Hãn, Nghiêm Toản, op. zoro aka na p. 49-69. Trần Văn Giáp, Phạm Trọng Ðiềm: Nguyễn Trãi, Ugboro abụọ ậm Thi Tập (Hanoi, 1956), Văn-Ðàn Tạp chí, Số Ðặc biệt về Nguyễn Trãi, Bộ IV, số 10 (3/1-9/1, 1963). Okwu mkparịta ụka gbasara Nguyễn Trãi na ọrụ ya, yana ndị sonyere Phạm Ðình Tân, Thái Bằng, Vũ Hạnh, Phạm Ðình Khiêm, Nguyễn Khắc-Kham na Nguyễn Trọng Huy, nwa nke iri na isii sitere na Nguyễn Trãi. 
³⁸ Dương Quảng Hàm, op. zoro aka na peeji nke 98, 99, 280. Nguyễn Ðình Hoà Akwụkwọ Nyocha; Okwu mmeghe nke Vietnam nke Maurice M. Durand na Nguyễn Trần Huân, Journal of American Oriental Society. Vol 92, Nọmba 2, Eprel-June 1972 p. 364-368. 
³⁹  Hoàng Xuân Hãn, Nghiêm Toản op. zoro aka. p. 101-121. 
⁴⁰ Dương Quảng Hàm op. zoro aka, p. 302-306. Nguyễn Văn Tố, “Poésies inédites de l'époque des Lê", Bulletin de la Société d'Enseignement Mutuel du Tonkin, Tome XIV, ọ dịghị 1, Janvier-Mars 1934, p. 30-36, Tome XIV, enweghị 2, Avril-Juin 1934, p. 182-190, Tome XIV, Mba 3, Juillet-Sept. 1934, p. 460-463. 
⁴¹  Sơn-Tùng, Hoàng Thúc Tram, Quốc v Tn Ðời Tây Sơn, Sách Hiểu Biết, Vínnh Bảo Saigon, 1950, peeji 123. 
⁴²  Phạm Văn Diêu, "Nke a bụ Nam Minh Giám”, Văn Hoá Nguyệt San, Saigon Loại mới tập XII, Quyển 1, số 77 tháng 1-1963, p. 49-68. 
⁴³  Phạm Văn Diêu, "Thiên Nam Ngữ Lục", VNVHNS Loại mới tập XII, Quyển 3, số 79, tháng 3, 1963, p. 351-368, Quyển 4 số 80, th 4ng 1963, 535, p. 550-81, số 5, th 1963ng 689, 698 pp. 82-6, số 1963, tháng 835, 847, p. XNUMX-XNUMX. 
⁴⁴  Hạo-Nhiên, Nghiêm Toản, Việt Nam Văn-Học Sử Trích yếu, II, Vínnh Bảo, Saigon, 1949 p. 7-70. Thanh Lãng, Khởi Thảo Văn-Học Sử Việt Nam, Văn chương Chữ Nôm (Tựa của Giáo Sư Nguyễn Ðăng Thụrc), Saigon 1953, p. 47-212, Phạm Thế Ngũ, Việt Nam Văn Học Sử Giản ước Tân Biên, Oke 2, Quốc Học Tùng Chọọ, Saigon 1963. 
NB Banyere ezigbo aha Hồ Xuân Hương na Bà Huyện Thanh Quan nwere ndị nwere ike ịkpọ ndị otu Họ thị Ike na NguyEnke nkeị Foto, lee Okwu Mmalite si la litté Vietnamnamienne (Nchịkọta UNESCO, Okwu Mmalite mmeghe Orientales G. Maisonneuve et Larose Paris, 1969) nke Maurice M. Durand na Nguyễn Trần Huân, p. 181, 189. 
⁴⁵  Banyere nnakọta nke ederede Nôm na Bibliothèque Nationale de Paris, lee: Alexander Barton Woodside, Vietnam na onye China Model, Ihe omumu ihe omumu nke Vietnamese na ndi ochichi nke China na ọkara mbu, Harvard University Press Cambridge, Massachusetts, 1971, peeji nke 323 ebe anyị na-agụ nkwupụta na-esonụ:Na Paris, akụ na ụba na-eju anya nke nchịkọta ederede nôm na Bibliothèque Nationale bụ ihe ịma aka nye ọkà mmụta ọ bụla. " 
⁴⁶  Ọnụ ọgụgụ zuru ezu, Le chữ nôm ou Ecriture demotique wdg… peeji nke 285. 
⁴⁷ Kawashima Motojiro: 元 次郎, 印 [船] 貿易 史 [Lịchch sử mậu yaddach thuyền Châu Ấn], 正 十年 九月 十, 正 十年 九月 十五, 出版 株式會社, peeji nke 469. 
⁴⁸  Hoàng Xuân Hãn, Girolamo Maiorica wdg… op. zoro aka na p. 208-213.

Isi mmalite ederede: Mpaghara na Omenala ọmụmụ 24, Mahadum Tokyo nke Mmụta Ofesi na 1974. Mbipụta elektrọnik nke Nguyễn Quang Trung na Lê Văn Ðặng, June 2001. (Tạp chí Hán Nôm, Số 4 (77) 2006; Tr.3-21)

ndetu:
** Banyere Ban Tu Thư aha ngalaba, ederede obi ike na akara sepia. karịahdiavietnamhoc.com
Isi mmalite: Institute of Sino-Nom studies.

BAN TU ihe
03 / 2020